Аrаl аpаtshılıǵı tаriyхı

Geologik ta'repten Aral ten'izi hayratlanarlı da'rejede jas. Onın' kelip shıg'ıwı to'rtlemshi da'wirdin' son'g'ı basqıshları, yag'nıy aqırg'ı 100-120 mın' jıllıq geologik tarıyx menen salıstırıladı. Onın' tuwılıw waqtı anıq sol aralıqta qay jerde bolıwı ha'zirshe anıq emes. Ba'lkim, son'g'ı muzlıq da'wiri da'rejesinde, shaması 20 000 jıl aldın. Eger sonday bolsa, Aral Ka'spiy ten'izinen 1000 ma'rte jasraq.

Ten'iz jası, anıqrag'ı, A'miwda'rıyanın' Aral boyına burılıw waqtı qa'nigeler ta'repinen A'miwda'rya deltasının' payda bolıw tezliginen kelip shıqqan halda shamalanıp esaplap shıg'ilg'an. Eger aldın da'rya ha'zirgidey qum ha'm ılaylı tasıwshı bolg'anlıg'ın ta'n alsaq, G.V.Lopatin (1957) esap-kitaplarına ko're, deltanın' payda bolıwı 17-18 mın' jıl dawam etiwi kerek edi. V.V.Akulov (1958) jaqın baha beredi: 15000 jıldan artıq. V.V.Tsinzerlinnin' (1927) aldıng'ı shıg'arması bolsa 20000 jıldan artıq waqıttı ko'rsetedi. Qanday bolmasın, sanlar ta'rtibi jaqın ha'm 24 ten 18-17 mın' jıl aldın aralıqta tamamlang'an Jer tarıyxındag'ı son'g'ı muzlıq basqıshının' jası haqqındag'ı son'g'ı mag'lıwmatlarg'a tolıq mas keledi.

Sirda'rya bizdi qızıqtırg'an da'wirde aqım bir jo'neliste - Aral boyına qarap ketken. Biraq, A'muwda'rya o'zin qırsıq tuttı, quyı aqımda batısqa - Ka'spiy ten'izge, keyin arqag'a ha'm shıg'ısqa - Aral ten'izine burlıp ketti. Onın' aqımı Sirda'rya aqımınan derlik 2 ese ko'p bolg'anlıg'ı sebepli, bul ko'shiwler Aral ten'izin suw basıwı ushın sha'rayatların belgilep berdi.

Bunnan 8-7 mın' aldın Kopetdag' jan bawırlarında otırıqshı diyqanlardın' Jeytun ma'deniyatı qa'liplesken. Jeytun xalqı taw aldı da'ryalarının' tasqınların aldınnan toplang'an dalalarg'a jo'neltiriwdi bilgen, keyin ese arpa ya biyda'y tuqımın tuwrıdan-tuwrı suyıq ılayg'a ayaq astı qılg'an. Ja'nede, Olar Orta A'ziyada birinshi bolıp suwg'arma diyqanshılıqtı o'zlestirgenler.

Orta A'ziyada ha'zir bar bolg'an xalqlardın' u'lken ya kishi antikligi (oqıw ma'deniyatı) haqqinda pikr ju'ritiw ushin neolit arxeologiyasınan paydalanıwg'a urınıwlarg'a qarsılıq bildirilmekte.

Bronza ha'm temir da'wirlerindegi urislar ha'm ko'shiwler, pafiyaliqlar, xorezmlikler ha'm marg'iylar ekspansiyasi bizdi Jeytunlar ha'm olardın' qon'sıları keltemina'rlardan ajıratıp turadı; saklar ha'm midiyalar ortasindag'i toqnasıwlar ha'm genetik fondlar almasıwı, iran basqınshılarının' ju'risleri, Ahamoniyler hu'kimetshiligi, massagetlerdin' basqınshılıqları, So'g'diyananın' rawajlanıwı ha'm qulawı, Makedoniyalı Iskender qıtırawları, Selevk imperiyasi ha'm onın' miyrasxorları, keyin Mitridatlar, Kushanlar padshalıg'ı, Sosaniyler, Hunlar, Arablar, Tu'rkler, Xarezmshahlar imperiyasi, Shing'izxan tatar-mog'ulları, Temur ha'm Temuriyler…

Tarıyx samali Jeytunlardı qay jerge alıp ketti? Kim anıq, bo'rttirilip aytılg'an ga'psiz, o'zin olardın' tikkeley a'wladı dep ja'riyalawg'a erlik etedi? Olardıń milleti máselesi logikalıq emes, sebebi millet túsinigi ele qáliplespegen edi.

Aral boyı aymaǵına kelsek, bul jerdegi xalıq punktleriniń birinshi estelikleri Amiwdaryanıń oń quyında jaylasqan Janbos-Qorǵan jayları bolǵan. Olarda ań hám balıq tutıw menen shuǵıllanǵan, biraq awıl xojalıǵı menen ele tanıs bolmaǵan kelteminarlar jasaǵan.

Janbas-Qorǵan oazisiniń rawajlanıwı hám wayranshılıq dáwiri Jeytunga qaraǵanda talay keshlew baslanǵan hám mıń jıllar dawamında kóp ret tákirarlanǵan. Suw tasqınlarınıń saqlanıp qalǵan izlerine qaraǵanda, Aral boyında turmıstıń bunday "janip-o'shiwshi" tarıyxı tábiyiy sharayattaǵı sezilerli ózgerislerdi sáwlelendiredi.

Olar ıqlım ózgeriwi yamasa ápiwayıǵana delta aǵıslarınıń kóshiwi sebepli júz bergenligin anıqlaw ele da qıyın. Biraq, ne bolsada, Aral boyının' ótken zamanda qurıp qalıwı yamasa suw basıwı mádeniyat rawajlanıwına saldamlı tásir kórsetpeligi haqqındaǵı tezis sozılıp ketken sıyaqlı kórinedi.

Bul, ásirese, Uzboy mısalında ayqın kórinedi. Onıń romantik tabısıwları bizge 18-ásirden kóship kelgen. Endi bolsa, derlik 300 jıl dawamında onı tolıq sheshiwdiń múmkinshiligi bolmay atır.

Aral hám Kaspiy aralıǵındaǵı mıń kilometrlik qurǵaqlay kanal... Gózzal qorǵanlar hám qalalar qarabaxanaları, batıl salmalar hám atızlar. Áyyemgi tsivilizatsiyalar páseńlewiniń ájayıp tábiyat kórinisi.

Qumlarda a'jayip saqlanıp qalıng'an kanalg'a dus kelgen evropalı alımlardın' birinshi reakciyasi ju'da tabiyiy edi. Aldin, tolqınlı da'rya boyında o'mir qızg'ın ketip atirg'an edi - olar isendi - biraq, keyin ıqlımnın' qurıwı sebepli suw qalmadı ha'm civilizatsiya qaytıs boldı. Bunnan tısqarı, áyyemgi sayaxatshılardın' kitaplarında aytılınıwına qarag'anda, bir waqitlari bul aymaq sonshelli tıǵız jaylasqan, pıshıq tóbeden tóbege sekrep, pútkil mámleketti kesip ótiwi múmkin edi. Taǵı bir romantik versiya bar. Ol gu'llegen baǵlarda shaxtan-shaxqa ushatug'in búlbil haqqında.

Oraylıq Aziya ıqlımın túsiniwdegi bunday mifologik iz Aral teńiziniń házirgi táǵdiri haqqındaǵı tartıslarda tikkeley kórinetuǵın boladı. Haqıyqattan da, region ele da qurıp ketip atırǵan bolsa, qanday da tárizde apatqa dus kelgen teńizdiń ólimi ushın aza tutıwǵa arzıydıma? Naǵız ózi subtekst menen A. N.Voeykovtin' Aral teńizi " tábiyaat qátesi" degen sózleri tez-tez keltiriledi.

Xosh, haqıyqattan da Oraylıq Aziyanıń suwı mol bolǵan eń jaqsı dáwirleri ótmishte qaldima?

Antik da'wirdin' tanıqlı wayranaları arasında aylanıp ju'rip, o'tmish gu'llegen da'wirge ta'n qalg'anımızda, biz ko'binshe bir qala qa'dimde, ekinshisi Iran basqınshılıqları da'wrinde, u'shinshisi bolsa aqırg'ı orta a'sirlerde qurıg'anlıg'ın umıtamız. Akademik V.V.Bartold Orta Aziya ma'deniyati belgilerinin' tegis emes jası haqqında aytqanında, teren' haq bolıp tabıladı. Ájayıp pıshıq tekǵana kilometrlep kosmostı emes, bálkim ásirler dawamında da sekrewi kerek edi. Shıǵıstıń áyyemgi mádeniyatı joqarı, hesh kim qarsı shıg'a almaydı. Biraq A'psanalıq Nikitin yamasa Marko Polo jolında tınım bilmes búlbiller bolǵan Aral teńizinen Awg'anıstang'a shekem badamzarlar bul jerde hesh qashan bolmaǵan. Onıń ushın juwapkershilikke tartılıwı múmkin. Civilizatsiyanıń pa's-ba'lentleri bar edi, olar arasında mol-ko'l oazisler hám sheksiz shóller bar edi. Mádeniyat az-azdan tarqalıp, spazmlar menen tez-tez arqag'a háreketleniw relslerine túsedi.

Áyyemgi Uzboy kanalınıń suw basıwı yamasa qurıp ketiwi dáwirleri civilizatsiya rawajlanıwı basqıshlarına tuwrı keledime, bunı anıqlaw biz ushın zárúr. Áwele, eske alayıq, keń tarqalǵan nadurıs tu'siniwge qarsı Uzboy bir teńizdi ekinshi teńiz menen tikkeley baylamaydı. Olardıń yarımında jaylasqan Sarı qamıs ko'linen baslanadı. Sarı qamıstan shıǵıw tolıq belgisi shama menen 56 metr bolǵan aǵım shegarası menen basqarıladı. Sonday eken, Uzboy boylap suw aǵıwı ushın kól sol biyiklikke ko'teriliwi kerek edi.

Aral teńizi menen Sarı qamıstın' baylanısı da anıq emes. Olardı Ústúrt qırı hám Amiwdarya tárepinen juwılǵan delta shógindileriniń keń kólemi ajıratıp turadı. Ílay hám ılaydin' mıń jıllıq toplanıwı sebepli Amiwdarya tap óz shógindileri astında aǵıp ótip, shep hám oń tárepte jaylasqan Sarı qamıs hám Aral oypatlarınan joqarıǵa kóteriledi. Sol sebepli, dárya aǵıs baǵdarın keskin ózgertiw, kútpegende óz tiykarınan, házir batıs, keyin shıǵıs baǵdarında " túsip ketiw" ushın qáwipli qábiletke iye.

A'lbette, onıń jaman qásiyeti ótmishte fermerler iskerligi menen qayta-qayta qozǵatılǵan. Olar ózleriniń kanalları hám bógetleri menen suwdı sıg'ıp, onıń aǵıwı ushın jańa jónelislerdi ashtı. Qullası, bunnan shama menen 150 jıl aldın Quwanısh degen qaraqalpaq jerlerin suwǵarıw ushın Amiwdaryanıń delta tarmaǵına salma qazdırg'an. Biraq kanal toplanıwı sebepli qoldıń tómengi bólegi, málim bolıwısha, Quwanısh múlkinen joqarıǵa kóterilgen. Teńizshiler suw boyı diywali kesiliwi menen, suw massası boslıqqa aǵıp tústi hám aldınǵı kanaldan ketip, jańa júz kilometrli jan'a - Quwanısh-ja'rmanı payda etti.

Bunday sekrewler, máseleniń eń iri qánigesi, geografiya pánleri doktorı A. S. Kesdin' pikrine qaraǵanda, Aral hám Sarı qamıs uraların gezekpe-gezek suw menen toltırıwǵa alıp kelgen.

Muzlıq dáwirinen keyingi dáwirdiń birinshi yarımında Amiwdaryanıń quyı aǵımında suw aǵımınıń batıs baǵdarı, Kaspiy teńizi tárepke jo'neltirilgenligi ústinlik etken. Bunı Sarı qamıs deltasi, kól qırg'ag'i hám Uzboy boyındag'ı neolit da'wri mákan-jayları (Kelteminar mádeniyatı ) tastıyıqlaydı.

Neolittin' gu'llep-jasnawı postglasial ıqlım optimal dep atalatuǵın dáwirge tuwrı keledi.- Házirginen ıssılaw hám ızǵar ıqlım dáwiri hám quyash batıwı - ıqlım sharayatınıń jamanlasıwı menen. Qızıg'ı sonda, insaniyat tarıyxında neolit da'wrinen bronza dáwirine ótiw dáwiri qanlı jánjeller hám urıslardıń alaǵada dáwiri retinde belgilengen.

Bronza dáwirinde Aral boyındagi xalıq punktleri geografiyası aldınǵısına qarama-qarsı ayna su'wretin beredi. Házir Amiwdaryanıń oń qirg'ag'ında, Aral teńizine jaqın jerde arxeologik estelikler kóp, Sarı qamıs hám Uzboy qırg'aqları bolsa, tan' qalarlıq, gey bir o'zi. Suw kettime? Bálkim Amiwdarya ońǵa búrılg'andur. Bul shegarada pútkil Arqa yarım sharda gu'zetiletug'ın global ıqlım qurǵaqlıg'ı tásir etken bolıwı múmkin. Úshinshi túsindirme de bar: suwǵarma diyqanshılıqtın' ósiwi hám bronzadan natiyjelilew ásbaplardan paydalanıw suw sarpın keskin asırıp jiberdi hám O'zboy suwdan tóqtadı.

Hár halda, mádeniyat inqirazı ekologiya inqirazına tuwrı keldi. Itimal, tábiyat aǵash pullı hám tas balta menen qurallanǵan adam ushın belgilep qoyǵan shegaraǵa jetken shig'ar. Ol metallǵa ótti hám shegara taǵı kóshti.

Antik dáwir (shama menen 2, 5 mıń jıl aldın ) azmaz anıqlaw maqul. Biziń xızmetimizde Gerodot, Polibiydin' jazba gúwalıqları, Pliniy, Strabon, Plutarx hám Ptolemey bir dawıstan Amudarya (Oksus, olardıń terminologiyasıda) Kaspiy (Hirkan) teńizine quyıladı, dep aytqan edi. Rası, Uzboy taǵı islemey atır. Arxeologik esteliklerdiń jaylasıwına qaraǵanda, Aral teńizi deltası mol-ko'l suwg'arılg'an hám teńiz júzesi biyik edi. Bul global ıqlım rekordı maǵlıwmatları menen jaqsı sáykes keledi, bul jerde antik dáwir biraz suwıw hám ıǵalanıw dáwiri menen salıstırıladı. Sol dáwirde de Amiwdaryanıń tómen aǵımı tsivilizatsiyalasqan dúnyanıń sheti bolıp qalaberdi. Biraq áyne áyyemgi dáwir suwg'arma diyqanshılıqtın' joqarı mádeniyatına tiykarlanǵan Ahamoniylardin' jańa mámleketshiliginiń tuwılıw dáwiri boldı. Bul mádeniyat tap miyras bolıp Kushonlar saltanatına ótip, jańa dáwirdiń birinshi ásirlerinde-aq óziniń joqarı shıńına shıg'adı.

Qızıg'ı sonda, Kushonlar dáwirinde Uzboy atı jazba dereklerde joǵalǵan. Oypatlıq xalqı yamasa Sarı qamıs boyları haqqında sóylewge múmkinshilik beretuǵın materiallıq mádeniyat estelikleri jeterli emesligi anıq. Ayırım ekspertlerdiń pikrine qaraǵanda, tap sol basqıshta insan Amiwdarya suw resursların qayta bólistiriwde sheshiwshi faktor bolǵan. Ba'lkim, kushon irrigatorlarının' jańa delta jerlerin suwǵarıw ushın shıǵısqa kóshiwi Uzboydın' qurıp ketiwine, Aral teńiziniń suwg'arılıwına alıp kelgen shıg'ar. Sonnan berli adam dáryanıń suw rejiminiń qırsıqlarına baylanıslı emes, bálki dárya adamǵa baylanıslı.

Jańa dáwirdiń baslanıwı tarıyxı haqqında qızıqlı dáliller bizgeshe áke Iakinf (Bichurin), keyin bolsa akademik V.V. Bartolddın' hújdanli miyneti sebepli jetip keldi.

Xıtay elshisi Chjan-Kan eramizǵa shekemgi 138-jılda Ferǵanada bolıp, arqa-batısda uzaqta jaylasqan hám "... suw boylari biyik bolmaǵan úlken kól jaǵasında jaylasqan Yan-Tsay mámleketi haqqında gúrriń etedi. Bul Arqa teńiz ». " Arqa teńiz" haqqında Xıtay jılnamashıları bir neshe márte eskertip ótken. Atap aytqanda, "... Lin tawınan arqadan aǵıp ótetuǵın dáryalar" (biziń Tyan-Shan) hám túrkler jerlerin kesip ótkenligi málim boldı. Bul jerde biz Aral teńiziniń anıq belgisin kóremiz.

Biraq ulıwmaliq qılıp alǵanda, bul aralıqtıń annalistik tarıyxı, ásirese Evropa tarıyxı, anıq emes bolǵan kóp zatlardı óz ishine aladı. Ámeliy L. S. Berg 1908 jılda eskertgen edi: "Bul materiallar Uzboy haqqındaǵı tartıslarda bir neshe márte qollanılǵan hám hár kim olardan ózi qálegen na'rsesinin' tastıyıg'ın tapqan: qa'dimgi adamlardıń gúwalıqlarına tıykarlanıp, Aral bolǵanlıǵın tastıyıqlaw múmkin. Kaspiy menen baylanıslı bolıp, ol ulıwma joq yamasa házirgi sıyaqlı ko'riniste bolǵan" (Berg, 1908, 19 -bet).

Aral teńizi tarıyxına ǵalabalıq qızıǵıwshılıqtıń ekinshi (19-ásirden keyin) tolqını kóterilip, biz taǵı klassikadan kóshirip alınǵanlar menen ıshqı ketken bolıp atırǵan búgingi kúnde de bul ga'pti esta saqlawımız maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

Shamasi, Uzboy jańa da'wirdin' birinshi mıń jıllıq ortalarında taǵı ózin esletedi. Awıl xojalıǵı oazislerine tásir etken xalıqlardıń ullı kóshiwi, ıqlımnıń sezilerli dárejede qurıp ketiwi dáwiri. Ko'shpeliler Evropaga kóship ótti, Hunlar basshısı Atilla eki Rim imperiyasına basım saldı. Qa'dimgi Indiya "Aq xunlar" hújimi astında iyilip, arqag'a shegindi. Orta Aziyadaǵı Kushanlar saltanatı qurǵaqlıq hám ko'shpelilerdin' qos soqqısına shıdam bere almadı.

Eramızǵa shekemgi IV ásirden baslap Xorezm oazisiniń irrigatsiya sistemaları hám qalaları páseńlewge júz tuttı. Arxeologlar suwg'arma diyqanshılıqqa, mámleket hákimiyatın shólkemlestiriwde hám gúzeshilikke regressiyanı belgiledi. Elegant kushon sapal buyımları ornına gúlal do'ngeleksiz qáliplengen qopal sapal buyımlar bo'lekleri payda boladı. Jawizlar tárepinen wayran etilgen bógetlerdi shetlep ótip, Amiwdarya suwları taǵı Sarı qamıs háwizine, keyin bolsa Kaspiyge aǵıp túsedi.

Antioxiyaliq grek Ammian Marcellin (eramizǵa shekemgi 4-ásir) Amiwdaryanıń Aral teńizi ornın iyelegen "Oksian batqag'ına" qosılıwı haqqında xabar beredi. Orta Aziya jılnamalarında sawdagerler Xurasan (Qubla Kaspiy regionı) hám Xorezm (Amiwdaryanıń tómengi aǵımı) ortasındaǵı sawda-satıq ushın suw jolınan paydalanǵanlıg'ı aytıladı. Zamanagóy izertlewshilerdiń bunı Uzboydın' qayta tiklengenliginen dárek retinde ko'rmekte.

Arxeologik maǵlıwmatlardan derek beriledi, Sarı qamıs hám Uzboy Aral teńizi ziyanı ushın suw basqan. Urıslar hám olar menen baylanıslı suwǵarıw sistemalarınıń wayran bolıwı taǵı bir neshe ásirler dawamında dawam etti. Tek jańa dáwirdiń 568-jılında vizantiya imperatori Yustiniannın' elshisi Oyh (Oksus?) dáryasına barıp, taǵı Aral teńizin eskertip, "... 12 kún dawamında boylarında qumlıq arqali júrdi" shól menen oralǵan.

Biraq teńizdiń qayta tikleniwi haqqındaǵı eń tolıq maǵlıwmat Xorezm arab xalifalıg'ı tárepinen basıp alınǵannan keyin, eramizǵa shekemiy 712-jıldan keyin Aral boyında payda bolǵan arab tarıyxshıları hám geograflarınan keledi. Amiwdarya arablardan Jeyhun atın alǵan; sol jıllardıń kóplegen jılnamalarında onıń Kurderskiy, Jurjonskiy, Xorezm ko'llerine aǵıp túsiwi haqqında maǵlıwmatlar bar.

Ma'sudiy (eramızdıń 10-a'sri ortaları), onıń zamanlasları Istaxri hám Ibn-Xaukal Jeyhun hám Shosh (yaǵnıy Tashkent, basqasha aytqanda, Sirdarya) dáryaları suwın alatuǵın úlken suw bazası haqqında a'lleqashan isenim menen xabar bergen. Sxemalastırılg'an arab kartalarındaǵı suwret, sonıń menen birge, ko'lden áyyemgi qalalarǵa shekem kórsetilgen aralıqlar X asirde Aral teńiziniń ólshemleri hám konturları házirgi sıyaqlı shama menen birdey bolǵanlıǵın aytıwǵa múmkinshilik beredi.

Uzboy bul waqıtta qurıydı. 10-ásir aqırında jazǵan tarıyxshı hám geograf Makdisiy Jeyhunnın' Kaspiy teńizine quyılıwı haqqında gúrriń etiwshi xalıq ańızı haqqında aytadi.

Makdisi bul dástúrdi uzaq áyyemgi dáwirine belgi etedi. Usınıń menen birge, ullı Xorezmlik Al-Beruniy deltanın' tereń dárya aǵıp ótetuǵın batıs bóleginiń gey birewizliginen tan'lanıp, o'tmish baylıqların sıylasıq menen ta'riypleydi: "... hám adamlar úsh júzden artıq qalalar qurıp, qalalar boyında awıllar qurdı, sonnan berli qarabaxanalar saqlanıp qalǵan. "

Qullası, jańa dáwirdiń birinshi hám ekinshi mıń jıllıqları bosaǵasında adamlar da ótmishten pushayman boldı. Bul orada orta ásirler Xorezmdiń gu'llegen dáwirdiń haqıyqıy dáwiri baslanadı. Xorezmshahlar mámleketinde ekonomikalıq hám siyasiy barqararlasıw, suw xojalıǵı sistemasın qayta tiklew hám jetilistiriw imkaniyatın berdi. Orta Aziya hám Arqa Evropa ortasında sawda baylanısları bekkemlenip, bul jerde rus knyazlikleri jedel rawajlanıp atır edi. Olar menen sawda etiw Aral boyı aymaǵı iyeleri tárepinen qadaǵalaw etildi.

Biraq 1219 -jılda Xorezmlikler Ching'izxannın' elshilik ka'rwanın talan-taraj etip, wayran etken. O'tror apatınan keyin, baxıt Xorezmshahlardan júz burdı. Ullı Xan qorlıqlardı keshirgisi kelmedi ha'm onıń buyrıǵı menen pútkil ko'shpeli sahra háreketke kirdi, atlıq áskerlerin Xorezm ta'repke qudıretin túsirdi.

1221-jılda ko'shpeliler Xorezmliklerdiń kóp sanlı, biraq jaman islengen hám ruhıy tárepten hálsiz áskerin jeńiliske ushıratıp, basshılarının' aqırǵısın óltirip, oazisti jer menen jeksen etti.

Amiwdaryanıń tómen aǵımında quramalı suwǵarıw sistemasınıń buzılıwı dáryanıń awız kanallarında keskin burılıs keltirip shıǵardı ha'm onıń suwlarının' bir bólegi deltadan batısqa, Kaspiy teńizine burıladı. Al-Amariy (14-ásir ortaları ) dıń jazıwısha, "... Urǵench (Gurganj, Jurdjon, házirgi Kunya Urǵanch) Jeyhunnın' eki shahlari arasında qalǵan". Bul eki tarmaq, zamanlaslarınıń gúwalıq beriwishe, bir waqtıniń ózinde Kaspiy (Xazar, Xirkan, Xvalin) hám Aral teńizlerine quyılǵan.

Bir waqtıniń ózinde eki teńizge quyılıwı múmkin bolǵan dúnyadaǵı birden-bir dárya - Amiwdaryanıń bunday quramalı minez-qulqları Aral teńizi hám ol menen baylanıslı suw háwizleri tarıyxın uzaq waqıt dawamında quramalastırıp jiberdi. Parsi Hám della Qazviniydin' 1339 jıldaǵı gúwalıq beriwishe, "... Ilgerileri Arqa teńizge (Aral) qoyılǵan Jeyhun... mo'g'ullar payda bolǵan dáwirlerde óz baǵdarın ózgertirip, mine sol (Xazor) teńizine qaray jol alǵan".

1417-jılda soǵan uqsas na'rseni Sultan Shohruxtın' saray tarıyxshısı (a'psanalıq Temurlannın' balası ) Xofizi-bult jazǵan: "Balx dáryası. Arablar arasında bul dárya Jeyhun, Xurasanda - Amue dáryası dep ataladı, sebebi Amue awılında Xurasannan Buxaraǵa júrgizetuǵın jolda kesilispe punkti bar (Amuye házirgi Chordjou, ótiw joli ele da sol jerde). Eski kitaplarda ádette dárya Xorezmnen Xorezm ko'line aǵıp ótedi, dep jazıladı; lekin endi sol kól joq boldı ; suw ózine (jańa ) jol ashtı, sonda ol Xazar teńizine (Gorledi degen orında ) quyıladı; Bul orınnıń taǵı bir atı Akricha. Bul xarakteristikag'a tiyisli hámme zat haqıyqat bolıp tabıladı. Og'urcha (Akricha) atawı ele Kaspiy teńizinde áyyemgi Uzboy awızınan onsha uzaq bolmaǵan orında, Krasnovodsk qasında jaylasqan.

Xofizi-abrdin' kirip keliwin túsindirer eken, L. S. Berg, Amiwdarya suwınıń bir bólegin Kaspiy teńizine aylantırǵannan keyin, onıń joǵalıp ketiwi haqqında emes, bálkim Aral teńiziniń qısqarıwı haqqında sóylew tuwrıraq bolıwın aytadı. Sol waqıtta batıs daǵı shahlardan birewiniń jarılıwı sebepli Aral teńizinen Kaspiy teńizine shekem bolǵan yarımında jaylasqan áyyemgi Sarı qamıs ko'linin' qurıp qalg'an tereńligi toldırılǵan.

Sonday eken, tártip hám pa'rawanliq dáwirinde pútkil suw Aralg'a baradı, bále hám krizis dáwirinde Sarı qamıs toladı-ma? Itimal, hámme zat júdá ápiwayı emes. Ataqlı tarıyxshı hám etnograf L. N. Gumilyovdın' pikrine qaraǵanda, ko'shpelilerdin' keńeyiwi siklonik aktivliktiń keńliklerinen qublaǵa, Ullı sahraǵa jılısıwı menen aldınan belgilep qoyılǵan. Bunıń nátiyjesinde júzege kelgen ıǵalanıw (padalar ushın mol-ko'l awqat!) olardıń sanı hám kúshiniń tez kóbeyiwine sebep boldı. Bul, sonıń menen birge, Amiwdarya aǵımınıń kóbeyiwi hám shep qırg'aq deltasinin', atap aytqanda, Sarı qamıstın' suw basıwında da kórinetuǵın bolıwı múmkin. Demek, Uzboydın' janlanıwı mo'g'ullar basqınının' áqıbetime yamasa kerisinshe, onıń tikkeley bolmaǵan sebebime, sebebi bul aymaqta ıǵallıqtıń kúsheyip baratırǵanın sáwlelendirgenbe, degen soraw tuwıladı.

Chingizxannin' jumısın onıń isin dawamlawshıı Temur, evropalılar arasında Tamerlan atı menen ataqlı bolǵan Temur dawam ettirdi. Onıń Xorezmge etken bes ju'risinen keyin shápáátsizlik kúsheyip baratırǵanınan son' oazistiń paytaxtı Urgench jer júzinen qırıp taslandı, onıń aymaǵı súdigarlanıp, arpa egildi. Nátiyjede, Temir aqsaq mo'l-ko'l aymaq ornına jańa islengen shóldi ta'rk etti. Orta Aziyanıń keyingi turg'ınlawshıg'a, shubhasız, salmaqlı úles qosqan. Ol qattıq-qollıq penen na'rselerdi tártipke saldı.

Úgitleri dawamında Uzboy óz iskerligin dawam ettirdi. Atap aytqanda, tarıyxshılar Temur qol astındaǵı Mozandaron hukmdorların kemede Xorezmge jetkiziwdi buyırǵanı haqqında xabar berdi. Sonlıqtan, Kaspiy hám Amiwdarya ortasında suw jolı bar edi.

Xorezm oazisiniń uzaq jıllar dawamında jemiriliwi Aral boyın wálayat shetine aylantırdı. Amiwdaryanıń tómen aǵımında turmıs normal jaǵdayǵa qaytıwı ushın bir ásirden kóbirek waqıt kerek boldı. Múqaddes jay hesh qashan bos qalmaydı hám wayran etilgen Urǵenchtin' paytaxtı ro'li tınıshǵana basqa qalalarǵa ótip ketti, olar arasında Xiva óziniń qu'dıreti menen ajralıp turatug'ın edi.

Suwǵarıw imaratlarınıń basqıshpa-basqısh tikleniwi nátiyjesinde taǵı Sarı qamıstan suw alıp, Aral teńizine jiberildi. Keyingi bir neshe ásirlerde teńiz házirgi júzesinen 1, 5-2 metr amplituda ózgerip turatuǵın úlken ózgerislerge dus kelmedi. Sarıqamısqa kelsek, ol tezte páseńlewge júz tuttı. Eger 1558 jılda ingliz túsindiriwshisi Jenkinson onıń tolıq aǵımın belgilegen bolsa hám hátte Kaspiy teńiziniń dushshı suw qoltıqı dep aljasqan bolsa, 17-ásirden berli kól haqqında derlik hesh nárse aytılmaǵan. Abulg'ozixon (1603-1663) da ǵárezsiz tastıyıqlaydı, ol "Tatarlar tarıyxı"da XVI ásirdiń birinshi yarımında Xorezmnen Abdulxong'a shekem bolǵan pútkil jol (házir bul jay Kaspiy jaǵındaǵı Balqan tawları dep ataladı ) ekenligin jazadı.) awıllar menen oralǵan edi, sebebi "... Urgench diywalları astınan ótetuǵın Amiwdarya aǵıp ótti. Biraq, onıń sózlerine kóre, 16-ásirdiń 70-jıllarında ("tuwiliwimnan 30 jıl aldın") Amiwdarya "... Xast-Minare ústindegi qattı Qara-Uyg'urdan Túk qorǵanına jol alǵan hám Sır teńizinde aǵıwdı basladı; Sol sebepli Urgench sahraǵa aylandı".

Sir da'rya (Sirdarya) a'lbette Aral teńizi. Sonlıqtan, 16-ásirdiń ekinshi yarımınan baslap geografiyalıq kartanıń ulıwma belgileri házirgi dáwirdikine jaqın forma aldı. Uzboy óz iskerligin toqtattı.

Jenkinson Uzboydin' nege qurıp qalǵanın túsindirer eken, usinday jazadı: "Bul mámlekettiń hámme paydalanatuǵın suwı Oks dáryasınan tartıp tap sol dáryanıń úlken hálsireymen degenge shekem alıp kelingen salmalardan alınadı; sol sebepli de ol ótken zamanlardaǵı sıyaqlı Kaspiy teńizine quymay qaladı. Jaqın keleshekte, Oxus qa suw jetispey qalǵanda, pútkil mámleket suw kemligi sebepli wayran bolıp, shólge aylanadı".

L. S. Berg Aral háwiziniń orta ásirler tarıyxın tómendegishe ulıwmalastıradı: "Abulg'oziy maǵlıwmatların bizge aldın málim bolǵan maǵlıwmatlar menen salıstırıp, XIII ásir baslarına shekem Amidarya Aral teńizine quyılǵan, keyininen mo'g'ullar basqannan keyin (1221) Amiw suwının' bir bólegi Kunya-dárya boylap Sarı qamıs háwizine barıp, onı toltırıp, Uzboy boylap Kaspiy teńizine barǵan. XVI ásirdiń ekinshi yarımında (shama menen 1570 jıl ) Uzboy hám Kunyadarya boylap aǵıs tóqtadı hám Amiw óz suwlarin taǵı tek Aral teńizine jóneltire basladı " (Berg, 1908, 33-bet).

Keyinirek S. P. Tolstov, A. B. Andrianovlar tárepinen alıp barılǵan arxeologik izertlewler hám A. S. Kestın' geomorfologik jumısları Amidaryanıń batısqa, Sari qamıs hám Uzboy arqalı Kaspiy teńizine ótip ketkenligin tastıyıqladı.

17-ásir ortalarınan Abulg'ozixon Urǵanchtı artqa jıljıtıp, qúdiretli Xiva xanlıg'ın dúziwge erisip bolıp, Sarı qamıs deltasındag'ı jaǵday ásirese awırlastı. Kóp ásirlik húkimet ushın gúresde ózbek hám tu'rkmen feodalları, sonıń menen birge, nızalarg'a aralasǵan Buxara da tiykarǵı ekonomikalıq kozır - suwdı mudamı kóz ońında ustap turdı. Xiva, odaǵı taxttı kim iyelewine qaramastan, óziniń geografiyalıq jaylasıwınıń abzallıqları sebepli suw bólistiriwi siyasatında jetekshi rol oynawǵa atap o'tken. Shep qırg'aq kanallarına suw beriw yamasa onı arqa-shıǵısqa, Aralga jıberiw oǵan baylanıslı edi.

Shep qırg'aq deltasının' táǵdiri endigiden ıqlım ritmleri yamasa ma'deniy jog'altılıwlardın' spazmları menen emes, bálkim bir jıldamlıq siyasiy konyunktura menen belgilendi. Qalaberse, xanlıq Kaspiy teńizinde kúsheyip baratırǵan rus flotınan da qorqatug'ın edi.

Sonday etip, Uzboy bir qansha sebeplerge kóre, atap aytqanda, ekonomikalıq, siyasiy hám, itimal, ıqlımlıq sebeplerge kóre qulawg'a ju'z burdı. Kanaldıń qurıp qalıwı eki teńiz arasındaǵı jerlerde jasaǵan tu'rkmen qáwimleriniń daǵdarısına alıp keldi. Xalıqtıń tiykarǵı bólegi qublaǵa Qaraqum arqalı Kopetdag'dın' taw etekleri zonasına kóship ótti hám ol jerde túsinikli qarama-qarsılıqlar menen az-azdan eski sociallıq-ekonomikalıq strukturalarǵa aylandı. Qashıp ketkenlerdin' bir bólegi Xorezmge keldi, bir bólegi Mang'ishloqqa kóship ótti, ol jerde nan jetispesliginen qıynalıp, Rossiya húkimetine járdem sorap mu'raja't etti.

18-ásir baslarında mang'ol tu'rkmenlerinin' elshisi Xoja Nepes Peterburgga "Aq patsha" (Pyotr I) aldına kelip, Uzboydı janlandırıw joybarın usınıs etedi. Ol óz xalqına suw qaytarıwǵa úmit qıldı. Pyotrdı volgadan Kaspiy arqalı Amiwdarya boylap Hind dáryası dáreklerine, yaǵnıy Hindistang'a baratuǵın suw jolı qızıqtırdı. Ja'ne de, Amiwdarya qasında jaylasqan altın kánleri haqqındaǵı gápler de biyhaya edi. Patsha Sibir gubernatori knyaz Gagarindan ǵárezsiz maǵlıwmatqa iye bolıp, ol jerlerde Yarket qalası (Yarqand) qasında "qum altın" juwılip atırg'anı haqqında.

Ulıwma alǵanda, Rossiya húkimeti Aral jáne onıń Kaspiy hám region dáryaları menen baylanısı haqqında haqıyqatqa jaqın maǵlıwmatlarǵa iye edi. 1552 jılda Ivan Qáweterli "jerdi ólshep, mámleket sızılmasın dúziwdi" buyırdı. Keyinirek bul sızılǵan, itimal Baris Godunov dáwirinde anıqlanǵan hám 1627 jılda oǵan tekst jazılǵan -" Kitap úlken kórinis" dep atalǵan. Sızılmanıń ózi joǵalǵan hám tek awızsha túsindiriliwi qalǵan. Ol jerde, atap aytqanda, usınday delingen: " hám Xvalimskiy ten'izden Ko'k teńizge shekem, jazda quyash shıǵıwında, tuwrıdan-tuwrı 250 verst. Kók teńiz bolsa Sır dáryasınıń awizina shekem 280 verst. Ko'k teńizde bolsa suw shor. Arzas dáryası (Argas, Azar, Arzan, Arzar) Ko'k teńizden shıǵıp, Xvalim teńizine quyıladı... "

Bul jerde, Ko'k teńiz astında, Aral teńizin ańsatǵana tanip alıw múmkin, onnan Uzbo'ydin' "ag'ıp atrig'anı" haqqındaǵı azmaz buzıp kórsetilgen pikir, bunın' ushın tekst túsindiriwshisi V.V.Bartold atının' kóplegen variantların usınıs etken. Haqıyqattan da, ruslar Ullı Pyotr dáwirine shekem Aral teńizin belgilew ushın " Ko'k teńiz" atınan paydalanǵan. Qánigeler bul jerde Rossiyaǵa qońsılas Altın Ordag'a salıstırg'anda, bul jerlerde jasaǵan Kók Orda atı menen baylanıslılıqtı kóredi.

1714-jılda Pyotr I suwǵa sho'kken Kavkaz knyazı Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy basshılıǵında Xivaga iri ekspediciya shólkemlestiriwge qarar etti. Musılmanlar onı Da'wlet Giray, áwmetli, dep atag'an. 1715 jıl aprel ayında Bekovich-Cherkasskiy ózi qurǵan kemelerde Astraxanni tark etti, Kaspiy teńiziniń arqa qirǵaqlıqların úyrendi hám qırg'aqtıń birinshi joqarı professional kartasın, sonday-aq Qara awız - Qara -Bo'get-G'ol qoltıg'n du'zdi.

Ekspediciya Uzboydın' Kaspiy awızın da taptı, bul haqqında Bekovich avgust ayında Pyotrg'a xabar berdi: "Men Amiwdarya Kaspiy teńizine quyılatuǵın Aktam degen jayǵa keldim. Házir onda suw joq, lekin jaqın orınlarda emes, negedur bul dáryanı bóget tosqan... Xivadan tórt kúnlik jol. Sol bógetten bul dárya Aral teńizi dep atalatuǵın ko'lge aǵıwǵa májbúr bolg'an.

Patsha shahzadanı anıqlaw buyrıq menen ekinshi saparǵa jiberedi: "Xiva xanına elshi bolıp barıw hám sol dáryaǵa jaqın jol alıw... ılajı bolsa, bul suwdı eski aǵımǵa aylantır, bunnan tısqarı, Awız teńizine baratuǵın basqa kirimlerdi jawın'. .. » Bunnan tısqarı, Xiva menen isbilermenlik baylanısların ornatıw hám tiykarǵı maqsetti qoldan jibermesten, Amudarya boylap Hindistang'a imkani barınsha joqarıǵa kóshiriw, zorlıq menen emes, bálki miyribanliq menen háreket qılıw buyırılg'an edi.

Bekovich-Cherkasskiyning ekinshi ekspediciyası baxıtsızlıq penen juwmaqlandı. Jazdıń ortalarına kelip, otryad suwsız, shólde tereń edi. Jolbasshılar Xiva xanı Shirg'ozig'a rus áskeriy korpusı jaqinlasip atirg'anlig'i haqqında xabar beriwge asig'ip, qashıp ketti. Xan ekspediciyanın' niyetlerin, ol " tınıshsızliq" penen háreket etedime yamasa Bekovichda bolǵan toplar menen háreket etedime, tek shamalay aldı. Ne bolsada, suverenlinin' kórsetpesi qaǵazda edi hám qurallar kórinip turar edi.

Jiberilgen jolbasshılar arqalı háreket etip, Xan ekspediciyanı bir neshe gruppalarǵa bóliniwin qozǵatdı - tap suw qıdırıp atirg'anday. Bekovich úmitsiz jaǵdayǵa túsip, jolbasshılarınıń máslahátine qulaq salıp, qumlarda jasırınǵan xivalı atlıqlarg'a áskerdi bólimlerge bo'lıp joq etiwge ruxsat beredi. Onıń ózi kishi otryattın' basında Xivadan 100 shaqırım uzaqlıqta hújimge dus kelgen bolar edi, barlıq hújimlerdi tabıslı qaytardı; biraq Xan Shirg'ozi óz komandirleriniń "ruxsatsız" háreketleri ushın keshirim sarag'annan keyin, ol ózara kelisiwler ushın Xan qararga'hina bardı hám ol jerda qaraqshılar otryadi menen óltirilgen...

Kóp ótpey, Pyotr I Bekovich-Cherkasskiy tárepinen alınǵan kartanı evropalıq eń iri geograf Delislg'a kórsetdi hám ilim-pa'n dúnyasın Oksusga qarsı ekenligine isentirdi.

Kaspiy teńizine emes, bálkim sol waqitqa shekem belgisiz Aral teńizine aǵıp ótetuǵınlıg'ın aytqan Ptolemey Parij Pánler akademiyasınıń akademigi eń húrmetli ataǵın aldı.

"Bul ájayıp tu'yiliwi múmkin, biraq soǵan qaramastan, Ullı Pyotrg'a shekem ilim álemi Aral teńizin ulıwma bilmegeni anıq",- dep túsindirme beredi ótken ásir geografı Karl Baer.

Bekovich áwmetsizlikke dus kelgeninen keyin Aral teńizi 100 jıldan artıq waqıt dawamında Rossiya mápleri sheńberinen shıǵıp ketti. Oǵan itibar tek 19-ásir ortalarınan A.I.Botakov ekspediciyası sebepli qayta tiklendi hám tuwrısında da, Turkistan imperiyag'a qosıp alınǵannan keyin keskin arttı. Ótken ásirdiń 70-80-jılları Amidaryanı "eski aǵım"g'a qaytarıw boyınsha sheshiwshi joybarlar dáwiri boldı.

Ruslar ózleri ushın tanıs emes jurtqa kelgen ózgerisler kólemi, sol jıllardaǵı injenerlik eyforiyasi hám, eń áhmiyetlisi, Uzboydin' keshegi kúnlerde iskerlik ju'rgizip atırǵanı haqqındaǵı júdá jańa bolg'an yadlar ǵayrattı kúsheytirdi.

1740 jılda Jorj Tóbeson Xivag'a sawda saparında bolǵanında, olardıń karwanı 25 kúnnen kem waqıt ishinde júrip bolmaytuǵın ko'lge qanday jetip kelgenin suwretlep berdi, sebebi onıń sheńberi mıń ingliz milinan asqan. Onıń kúndeliklerinde jazılıwınsha, "... 3-sentyabr kúni biz ko'lden shıǵıp, qamiszarg'a tolı, dizege shekem suw toqtap turǵan shuqirlıqqa jetip keldik. Bizge bul jer Aral ko'li menen Kaspiy teńizi ortasınan aǵıp ótetuǵın Oks dáryasınıń tubi bolǵan, biraq ol bir neshe ásirler aldın tatarlar tárepinen tosıp qoyılǵan, dep aytıldı... "

Azmaz waqıt ótip, 1753 jılda Samaraliq sawdager Danila Rukavkin Orenburg arqalı Xivag'a baradı : "... Araldan Kaspiy teńizine kishi dárya aǵıp ótedi, biz onı kesip ótpedik. Jaǵa boylap kórinip turǵanı sıyaqlı, aǵıs keminde 10 sazhen bolǵan, biraq Aral teńizinen shıǵıwda Stenka Razin qáwipi sebepli ol xivaliklar menen to'lıp ketken; biraq, házir de sol dárya sezilerli dárejede suw aǵımına iye.

Bálki Rukavkin haqıyqattan da Uzboydin' deregine qag'ilip qalǵanına shubha qılıwı múmkin. Tuwrıraq qılıp aytqanda, bul Amiwdarya deltasındag'ı kóp kanallardan biri edi. Bunnan tısqarı, Araldan aǵıp ótetuǵın dáryada shor suw bolıwı kerek.

Bul Aral boyı Sarı qamis penen baylanıstırǵan kanallardan biri bolǵan bolıwı múmkin.

Kaspiy hám Aral ortasındaǵı suw jolın qayta qayta tiklew qolaylıǵı aldamshı edi. Házir de Uzboydı hesh kim tiriltire almaydı. Onıń ushın Aral boyinda suw jeterli emes.

Úlken maydanǵa iye - shama menen 65 mıń kvadrat kilometr - Aral teńizi júdá kem kólemge iye - shama menen 1100 kub kilometr suwǵa iye edi. Bul kitap sheńberindegi anıqlaw esap-kitaplar, suw bazasınıń turaqlı ózgeriwshenligin esapqa alǵan halda, logikalıq emes. Mısalı, L. S. Berg Aral teńizi kólemin eki qıylı usıl menen esaplap, ásir basında eki san aldı: 1028 hám 999, 7 kub kilometr. Maydanı boyınsha, ol isengeni sıyaqlı, teńiz jabıq suw bazaları arasında Arqa Amerikadaǵı Kaspiy teńizi hám Joqari ko'linen keyin dúnyada úshinshi orında edi.

Keyinirek geografiyalıq ońlaw kirgizildi hám Aral 68 000 kvadrat kilometr maydanǵa iye bolǵan Afrika daǵı Viktoriya ko'linen aldınǵa ótip, tórtinshi orınǵa kóterildi. Maydan hám kólem qatnası bizge teńizdi Turan oypatlıǵınıń ıssı qumı menen oralǵan keń sayız ıdıs retinde oyda sawlelendiriw imkaniyatın beredi. Salıstırıwlaw ushın : Baykal 20 ese úlken kólemge iye, onıń yarımı maydanǵa iye!

Araldın' ortasha tereńligi "ápiwayı zamanagóy" jaǵdayda 16 metrdi quradı. Onıń maydanınan shama menen 90 santımetr qalıńlıqtaǵı suw qatlamı puwlanǵan hám hár jılı puwlanadı. Kórinip turıptı, olda, teń salmaqlılıq jaǵdayı ushın aǵım dáramatqa teń bolıwı kerek. 60-jıllardıń baslarına shekem - kóbirek yamasa kemrek sezilerli terbelisler menen sonday boldı. Teńiz jılına jámi 61 kub kilometr suw alǵan jáne bul kórsetkishtiń 90 procenti dárya aǵımı hám tekte 10 procenti suw maydanına túsetuǵın atmosfera jawınları esabına támiyinlengen. O'zboydin' tikleniwi menen baylanıslı túpkilikli ózgerisler esapqa alinbasa da, regiondaǵı suw quramındaǵı dáwirli ózgerisler tezlik penen "Kók teńiz" júzesiniń terbelislerinde kórinetuǵın boldı.

Kóp ásirlik ıqlım ózgerisleri haqqındaǵı boljawın sınap kóriw ushın teńiz tarıyxın úyrengen A.V.Shnitnikovtin' pikrine qaraǵanda, shama menen 2000 jıl dawam etetuǵın cikllerdi alatuǵın bolsaq, qáddiniń terbelis diapazonı 6 metrdi, kishilew cikller ushın bolsa 3 metrdi quraydı. Aral qa'ddi tuwrısında jetkilikli isenimli maǵlıwmatlar menen támiyinlengen dáwirde maksimal kórsetkishler 18-ásir aqırında (teńiz Jáhán okeanı júzesinen 53 metr biyiklikte) hám 13-ásirdiń birinshi úshten bir bóleginde belgilengen. 20-ásir (rekord 30-jıllardıń baslarında 54 metr). Teńizdiń tómen jaǵdayı 19 -asirde minimal dárejeleri shama menen 1820 hám 1880 jıllarda belgilengen, sol waqıtta onıń dárejesi 50 tolıq metrden azmaz asqan. Sonlıqtan, eger teńiz tariyxında ulıwma teńiz júzesiniń 20 -25 metrge tómenlewi hám 3-4 metrge eriliw jaǵdayların anıqlaw múmkin bolsa, bul mıń jıllıq kólemdegi landshaftlardı tereń qayta qurıw menen salılıstırılsa, keyin ortasha "zamanagóy" baha átirapında 3-4 metrli terbelisler o'zgeshe kórinbeydi hám bir áwladtıń turmısı dawamında júz bolıwı múmkin.

1874 jılda Rossiyanıń birinshi gipsometrik kartası avtorı A.A.Tillo Aral teńizi júzesinen 4, 5 metr biyiklikte topografikalıq uyqas jazıwlar noqatın ornatdı. Bul teńizge salıstırǵanda tómen bolǵan waqt edi. 1901 jılda L. S. Berg Tillo etaloninin taptı hám suwdın' 1, 21 metrge ko'teriliwine isenim payda etti, sebebi teńiz júzesinen kórsetkishtiń asıp ketiwi tekte 3, 29 metr edi. Aral teńiziniń kólemi sherek ásir dawamında derlik 75 kub kilometrge asqanın esaplaw ańsat.

Teńizdiń jıldamlıǵın Aral teńiziniń zamanagóy kartalarında Moynaq yarım atawı retinde kórsetilgen Toqmaq-Ata atawınıń tarıyxı jaqsı kórsetip turıptı. Ol 20 kilometrden artıq uzınlıqtaǵı ayrıqsha qumlı túkiriw menen itibardı tartadı - jolbarıstıń quyrıǵı. Ótken ásirdiń ortalarında A.I.Butakov óz kartasında Toqmaq-Atani Aral retinde kórsetken. Bunı 70-jıllardıń baslarında Turkistannın' Rossiyaǵa qosılıwı dáwirindegi keyingi izertlewler de tastıyıqladı, ha'tteki bul waqıtqa kelip onı qurǵaqlıqtan ajıratıp turıwshı buwaz sezilerli dárejede sayızlasqan bolsada. 1889-1990 jıllar kartalarında Toqmaq-Ata a'lleqashan yarım aralga aylang'an. Biraq, 1990-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap, suw taǵı kóterile basladı hám buwaz tez arada tiklendi.

20-asirde, ásirese 30-jıllarda Aral aktiv túrde erroziyaǵa dus keldi. Qalaberse, shor teńiz suwı A'midaryanıń qońsılas deltasidagi bazı salmalarǵa da kirip, jaramsız halǵa kelgen. Teńizdiń joqarı mártebesi 60-jıllardıń baslarına shekem dawam etti. Ele 1955-1956 jıllarda Moynaq qurǵaqlıqların suw jılına 5-8 metr tezlikte jemirgen. Sarı ko'l balıq tutıw punktinde, Tigroviy quyrig'i tu'binde tolqınlar balıq bazası - muzlıq binasın wayran etken.

Teńizdiń buzıwǵa qaratılǵan iskerligi oǵada qızǵın edi, Moynaqtı suw tasqınlarınan qorǵaw ushın Leningrad átirapındaǵı ataqlı bógettiń ayrıqsha mikroanalogı bolǵan iri bóget qurıwǵa kirisildi. Ha'm - ókiniw menen aytamız! - Moynaq bógeti qurılǵan. Onıń jaratılıwına tez hám qaytarıp bolmaytuǵın na'rse járdem berdi. Orta Aziya dáryaları suwın suwǵarıw ushın analiz qılıw nátiyjesinde júzege kelgen teńizdiń sheginiwi. Bir neshe jıl dawamında Moynaq pútkilley qurıp qaldı, hátte qońsılas Ajibay qoltıg'i da joǵaldı; Jolbarıstıń quyrıǵı shóldin' ortasında uzın qumlı qo'rg'ang'a aylandı jáne onıń qasında, qurıg'an tu'ninde, qalanı onlap kilometrlerge cho'gip ketken teńizden qorǵaw ushın mo'ljellengen bóget búgingi kúnde de turıptı. qaytıwı da'rguman…

60-jıllardı Aral teńizi turmısında buriliw dáwiri dep esaplaw múmkin. Bul waqıtta onıń ekileniwdin' sırlı hám derlik detektiv tariyxı qısqarıw hám páseńlewge qaratılǵan anıq kórsetpe menen almastırildı. Orta Aziyanıń jańa suwǵarılatuǵın aymaqların ózlestiriw qızǵın dawam eter, tábiyat tárepinen teńiz ushın mo'ljellengen suw jańa qurılǵan kanal hám salmalar arqalı tarqalıp, atızlar hám sho'llerdi suwg'arar edi.

Qumlar arasındaǵı mánisiz bóget jańa dáwir tımsalı hám xabarshısına aylandı.

Орешкин, Дмитрий Борисович.
Аральская катастрофа / Орешкин Дмитрий Борисович - М. : Знание, 1990. - 46, [2] с. : ил. ; 20 см. - (Новое в жизни, науке, технике. Науки о Земле ; 2/1990). - ISBN 5070012010